معماری شهرسازی در دوران ساسانی و شهر تاریخی بیشاپور

معماری شهرسازی در دوران ساسانی و شهر تاریخی بیشاپور

نشست تخصصی بیشاپور در پرتو اقدامات تازه حفاظتی و مرمتی در تاریخ 7 بهمن 1403 در دانشگاه آزاد واحد کازرون برگزار شد. در این نشست میهمانان و سخنرانانی برجسته حضور داشتند که یکی از این میهمانان سر کار خانم دکتر زهره بزرگمهری استاد دانشگاه و دکتری رشته مرمت بناهای تاریخی و دارنده نشان درجه یک هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بودند . در همین راستا رسانه کازرون آوا مصاحبه ای اختصاصی با ایشان در خصوص نشست تخصصی و معماری شهر تاریخی بیشاپور شهرستان کازرون داشته است که نظر خوانندگان محترم رسانه کازرون آوا را به آن جلب می کنیم

معرفی و بیوگرافی خانم دکتر زهره بزرگمهری

زهره بزرگمهری پس از اخذ دیپلم در سال چهل و پنج، وارد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه ملی شد. با گذراندن دوران تحصیل و ارائه پایان نامه، در سال پنجاه و دو ، کارشناسی ارشد خود را با موفقیت گذراند. در ادامه تکمیل درجات دانشگاهی، دکتری مرمت بناهای تاریخی و نشان درجه یک هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال نود و پنج را دریافت نمود. همچنین در دومین آیین نکوداشت چهره های ماندگار میراث فرهنگی، از زهره بزرگمهری به همراه نه چهره ماندگار میراث فرهنگی ایران سپاسداری شد.

وی در رزومه پربار خود طرح مرمت و احیای بناهای تاریخی مانند: تپه باستانی آوه، سرای حاج باشی بازار اراک، بازسازی پوشش-های بازارچه حاج¬قنبر یزد، مرمت و احیای مقبره استاد محمدکریم پیرنیا و … را نیز دارد و همچنین مولف کتاب های کتاب‌های «آمود‌های ایرانی» و «سیر تحول معماری ایران» می باشد.گفتنی است دکتر زهره بزرگمهری از نیک اندیشان جامعه زرتشتی است که سابقه عضویت در هیات مدیره کانون دانشجویان زرتشتی را نیز دارد.

 

ضمن عرض سلام و وقت بخیر خدمت شما سرکار خانم دکتر بزرگمهری و سپاس بابت فرصتی که در اختیار رسانه کازرون آوا قرار دادید :

سلام زهره بزرگمهری هستم  دکتری مرمت بناهای تاریخی با سابقه بیش از سی سال تدریس در رشته معماری دوران اسلامی ، سازه های معماری ایران ، تزیینات وابسته به معماری و ارائه دهنده طرح های مرمت تعداد زیادی از بناهای تاریخی  و همچنین استاد راهنمای تعداد زیادی از دانشحویان در مقاطع مختلف تحصیلی  و در حال حاضر مشغول نوشتن هفتمین کتابم خودم به نام ( معماری ایران در قرن هفتم هجری) هستم.

 

نشست تخصصی بیشاپور در پرتو اقدامات تازه حفاظتی و مرمتی

به نظر من این نشست و موضوعات مطرح شده در آن بسیار مفید و حائز اهمیت است. سخنرانان برجسته ای همچون دکتر نوروززاده چگینی  مطالب مهمی مربوط به بیشاپور و تاریخچه آن را برای حاضرین ، علاقه مندان و دانشجویان ارائه فرمودند .

همچنین در پایان این نشست تفاهم نامه ای بین پایگاه میراث جهانی منظر باستان شناسی ساسانی فارس و دانشگاه آزاد اسلامی کازرون منعقد گردید که موضوع آن فراهم نمودن بسترهای مناسب برای فعالیت‌های پژوهشی در راستای نیازهای تحقیقاتی پایگاه جهانی بیشاپور و دانشگاه و حمایت‌های مادی و فرهنگی از آنها بود که از نظر من محاسن بسیاری به همراه  خواهد داشت.

این تفاهم نامه ها معمولا یا فرهنگی هستند یا مادی که در هر دو صورت با ارزش هستند . از منظر فرهنگی مهم هستند چون دانشجویان نهایت استفاده را از سخنرانی ها می کنند و هر چه بیشتر با آثار تاریخی با ارزش کشورمان آشنا میشوند . از منظر مسائل مالی هم چون در راستای حفاظت و مرمت بناهای با ارزش دوره ساسانی است بسیار بسیار مفید خواهد بود .

در این نشست قرار بر سخنرانی من نبود ولی در لحظات پایانی نشست از من خواسته شد صحبتی داشته باشم که من در خصوص اهمیت مطالعه و کنکاش بر روی آثار باستانی و همچنین دستاورد های آن صحبت کردم که دو موضوع مهم در این خصوص مطرح است :

اولین موضوع مسئله توحید است که ما با مطالعه و کنکاش در تاریخ و آثار تاریخی در تمام کشور شاهد تبلور آن در آثار تاریخی و باستانی هستیم.

دومین موضوع مهم در مطالعه  تاریخ و آثار تاریخی کشور موضوع تعامل با سایر ملت ها و کشور هاست . کوروش در آن زمان بنیانگذار تعامل با سایر انسان ها و ملت ها بود و به همه جهان یاد داد که چه با زیر دست و چه با همسطح میشود تعامل داشت و این یک پیام بود برای تمام ملت های جهان که امیدوارم این مسئله مدارا و رعایت حقوق و احترام به طرف مقابل برای ما همیشه یک الگوی پایدار باشد.

 

مجموعه میراث جهانی بیشاپور و شهرستان کازرون

مجموعه میراث جهانی شهر بیشاپور به عنوان یکی از شهر های اوائل حکومت ساسانی مطرح است. شهرسازی معماری در دوره ساسانی بسیار مهم است چون با مطالعه و بررسی معماری شهر بیشاپور، می بینیم  که یک مهندسی و یک معماری شهر سازی در آن دوره حاکم بوده است و شهر بیشاپور  بر اساس خصوصیت های زندگی آن دوره به شکلی کاملا علمی مطرح و اجرا شده است که این موضوع از لحاظ شناخت ما نسبت به مسئله شهرسازی بسیار حائز اهمیت است.

شهر کازرون هم که در محدوده شهر تاریخی بیشاپور قرار گرفته است اگر سنجش درستی در مورد آن انجام شود، می تواند به عنوان یک پایگاه در حوزه گردشگری برای بازدید گردشگران از این شهر بزرگ حائز اهمیت باشد .

 

تفاوت معماری دوران ساسانی و دوران هخامنشی

تفاوت اصلی معماری ساسانی با معماری دوران قبل از خودش استفاده فراوان از سنگ لاشه ها است. وجود سنگ لاشه ها به وفور  و ارازن بودن و دسترسی راحت به آنها و همچنین سهولت کار با سنگ لاشه ها باعث شده که در دوران ساسانی که ساخت و ساز های بسیار زیادی را شاهد هستیم از آن استفاده شود .

بر خلاف معماری فاخر دوره هخامنشی که ما شاهد سنگ های پاک تراش با جایگذاری دقیق هستیم ، میبینیم در معماری ساسانی نظر به شتابی که برای ساخت و ساز وجود داشته است از سنگ لاشه های ساده استفاده شده است که با ملات خاص ساسانی کنار هم چیده می شود .

 

استفاده از گنبد در معماری ساسانی

یکی از ویژگی های معماری دوره ساسانی استفاده از گنبد برای پوشش دهانه های بسیار بزرگ بوده است. در دوره هخامنشی به علت ثروت بسیار حکومت و گستره امپراطوری از چوب های مستحکم که معمولا از لبنان تامین میشده است برای پوشش دهانه های وسیع استفاده شده است و کار سختی نبوده ، اما در دوره ساسانی آن قدرت مالی و بهره وری از چوب های خارج از ایران را نمیبینیم و چوب های موجود داخلی هم برای این دهانه های وسیع مناسب نبودند.

از این رو معماران در دوران ساسانی از گنبد ها با پوشش منحنی استفاده می کنند. البته استفاده از پوشش منحنی در دهانه های کوچک در دوران قبل هم در ایران معمول بوده ولی در دوره ساسانی نظر به گسترش بناها و نیاز به بناهای بسیار بزرگ ، معماران بر آن می شوند که از پوشش گنبد در دهانه های وسیع نیز استفاده کنند .

 

تفاوت گنبد های معماری ساسانی و گنبد های معماری رومی

همزمان ما شاهد این پوشش گنبدی شکل در ساخت و ساز های رومی نیز هستیم و مشاهده می شود که آنها هم از گنبد  و پوشش های منحنی در دهانه های وسیع استفاده می کنند ولی یک تفاوت اساسی بین گنبد های دوره ساسانی و گنبد های رومی دیده می شود و آن این است که در گنبد های دوره ساسانی بدلیل پیشرفت هندسه معماران می دانستند اگر از قوس بیضی یا بیضی ایستاده در گنبد ها استفاده کنند مقاومت آن ها بسیار بالا خواهد بود و بدون استفاده از قالب هم می توانند با سنگ گنبد ها رو بنا کنند که می توانیم نمونه  آن را در گنبد عظیم کاخ فیروز آباد که با این معماری ساخته شده است مشاهده کنیم .

در حالی که در معماری رومی ما شاهد این هستیم که قوسی که در ساخت گنبد ها استفاده  شده است بصورت نیم دایره است و چون نیم دایره احتمال و خطر ریزش آن زیاد است معمولا معماران در معماری رومی از قالب استفاده کردند و این تفاوت گنبد های بیضی در معماری ساسانی و گنبده های دایره ای در معماری رومی را باید به عنوان یک فخر معماری از لحاظ کیفی ، کمی و استفاده از دانش مهندسی و هندسه برای ایران بدانیم .

 

سنگ لاشه و سنگ های پاک تراش در معماری شهر تاریخی بیشاپور

در مجموعه بیشاپور میبینیم که سنگ لاشه و سنگ های پاک تراش در کنار هم استفاده شده اند. در بناهایی که شکل خاص داشتند یا مهم بودند مثل بنای منسوب به معبد آناهیتا که ظاهرا یک بنای مذهبی عبادی بوده است میبینیم که از سنگ های پاک تراش استفاده شده ولی در سطح وسیع شهر سازی معمولا میبینیم که سنگ لاشه ها فراوان است و شاهد معدود آثاری هستیم که در مجموعه شهری با سنگ های پاک تراش ساخته شده اند.

 

مشاهده معماری رومی در شهر تاریخی بیشاپور

مبادله فرهنگ ها از جمله فرهنگ معماری که گستره بسیار وسیعی دارد قطعا در همه ادوار وجود داشته است. حتی در دوره هخامنشی هم میبینیم که گاو بالدار آشوری در سردر دروازه ها به شکلی آرام و به عنوان نگهبان جلوه گر می شود .

در شهر بیشاپور و معماری ساسانی هم  همینطور است. این تبادل فرهنگ معماری در ستون هایی که تصور می کنیم شبیه ستون های کورنتی رومی هستند در صورتی که به فرهنگ اصیل ایرانی خدشه ای وارد نکند هیچ اشکالی ندارد.

به عنوان مثال ما در فرهنگ رومی استفاده از ستون با بهره گیری از پیکره انسانی را شاهد هستیم و در تصور رومیان این باور وجود دارد که خداوند زیباترین مخلوقش را یعنی انسان آفریده است و ما اگر اندام زیبای انسان را در آثار و بناهای خود در معرض دید قرار دهیم هنری جالب که توسط پروردگار  خلق شده است را به نمایش گذاشته ایم .

اما در فرهنگ ایرانی به شدت با این فرهنگ رومی مقابله شده است. در فرهنگ ایرانی نیز ما معتقدیم که انسان مخلوق زیبای خداوند است اما تن انسان حرمت دارد  و نباید آن را عریان به تصویر بکشیم . به همین دلیل هرگز در حجاری های تخت جمشید تصویری از برهنه گرایی نمیبینیم و حتی مرد ها هم در حجاری ها مانند تصاویر شاه و ملازم و کسانی که هدیه برنده هستند . . . موظفند که تن خود را کامل بپوشانند و فقط کف دست و کف پا بیرون است . لذا با توجه به تفاوت های فرهنگی تمدن ایران  با  سایر تمدن ها ، بهره گیری از هنر سایر کشور ها با رعایت این تفاوت های فرهنگی بلامانع بوده است .

 

برترین بنای تاریخی در دوران ساسانی از نظر معماری

پاسخ به سئوال برترین بنای تاریخی در دوران ساسانی بسیار مشکل است چون بناهای بسیاری در دوران ساسانی تخریب شده اند و ما نمی توانیم تصور شکوه مجموعه رو داشته باشیم . فرض کنید اگر دهانه کاخ اردشیر در فیروزآباد را بسیار وسیع میبینیم آیا بناهای دیگر به آن اندازه موجود بوده اند که تخریب شده اند یا خیر؟

پاسخ به این سئوال عملا ممکن نیست چون ما همه بناهای دوران ساسانی  را در دسترس نداریم ولی از نظر تکنیک کارکرد مهندسی  و معماری شاید بتوان گنبد عظیم کاخ فیروز آباد (کاخ اردشیر) را استثنایی توصیف کرد .

 

آیا معماری و شهرسازی دوران ساسانی از مدل شهرسازی هیپوداموس تاثیر گرفته است ؟

بحث شهرسازی و تاثیر شهرسازی هیپوداموس در شهرسازی دوره ساسانی بسیار بحث مفصلی است . هیپوداموس مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد است که  تقریبا همزمان با تمدن های ماد و هخامنشی در ایران بوده است.

ما در آن دوران در ایران معماری شهرسازی داشتیم. آثار بدست آمده از شهر گور فیروز آباد نشان میدهد که این شهر متعلق به دوران قبل از ماد ها است که در حمله اسکندر خراب می شود و اردشیر سعی می کند که این شهر را بازسازی  و آثار آن را مرمت کند ولی به این نتیجه میرسد که نمی تواند از این شهر تخریب شده به عنوان پایتخت استفاده کند و سپس به سراغ تیسفون میرود و آنجا را به عنوان پایتخت حکومت خود انتخاب می کند.

ما از لحاظ معماری دو نوع شهرسازی داریم ، یکی شهر سازی که بر اساس  یک شکل شطرنجی ساخته می شود که به شهرسازی پیچازی معروف است و تفکر هیپوداموسی بر اساس همین مدل شهرسازی شطرنجی است .

نوع دیگری از شهر سازی ، شهرسازی ستاره ای است که معمولا این نوع شهر ها یک مرکز ثقل دارند و خطوطی که از آن خارج می شوند به عنوان راه های عبور در نظر گرفته می شود . در این نوع معماری شهرسازی حلقه هایی در دور هسته مرکزی قرار میگیرند و خانه و مزارع کشاورزی در اطراف آن گسترده می شوند .

در شهر های ستاره ای  آن مرکز ثقل یا نقطه مرکزی معمولا یک کالبد مذهبی دارد و می توانست آتشکده باشد که بعد از آن حلقه اولیه که دور آتشکده است به عنوان ارگ شاهی مورد استفاده قرار بگیرد و به تدریج از نظر اهمیت و جایگاه و نزدیکی با شرایط شاه ، نظامی ها ، روحانیون ، مردم صنعتگر و در مرحله آخر کشاورز ها در حلقه های بعد  از آن مرکز قرار می گرفته اند .

بعد از آخرین حلقه که شارستان نامیده میشد یک بارو وجود داشته که به سمت زمین های کشاورزی باز میشده است و کشاورزان  و افراد حلقه آخر بسیار نزدیک به زمین های کشاورزی بودند .

در شهر های پیچازی یا شطرنجی و در کل شهرسازی های دنیا نیز این قانون حاکم بود. یک هسته مرکزی که در آن شاه ، نظامیان ، روحانیون و مردم صنعتگر حضور داشتند و در آخر کشاورزان قرار می گرفتند.

این فرضیه الهام گرفتن از معماری هیپوداموس مطلقا قابل قبول نیست چون در همان دوره ای که هیپوداموس شهر های شطرنجی را پایه گذاری می کرد و حتی قبل تر از آن ما شهر های شطرنجی و ستاره ای را در معماری ایرانی داشته ایم .

 

شهر تاریخی بیشاپور که توسط شاپور اول ساسانی به صورت مستطیل شکل  و با دو عارضه طبیعی دفاعی در دو سمت این شهر ساخته شد هم یک شهر با معماری شطرنجی یا پیچازی است و به همین دلیل تصور می شود که از مدل شهرسازی هیپوداموس الهام گرفته شده است که این تصور کاملا اشتباه است . هم در دوران ساسانی و هم در دوران هخامنشی هر دو نمونه شهرسازی شطرنجی و ستاره ای را داشته ایم که شهر گور با مدل ستاره ای و شهر بیشاپور با مدل پیچازی یا شطرنجی از نمونه های آن است .

 

منظر باستان شناسی ساسانی فارس

در پرتو حضور یکساله مدیریت جدید منظر باستان شناسی ساسانی فارس، شاهد اقدامات حفاظتی و مرمتی در شهر بیشاپور هستیم و من به عنوان کسی که در این سن فقط می توانم ناظر باشم واقعا گروهی  که در آنجا فعالیت دارند را انسان های زحمتکش و علاقه مند به آثار تاریخی ایران دیدم و باید به همه این جوان هایی که بصورت صادقانه در مجموعه شهر بیشاپور فعالیت دارند دستمریزاد گفت و امیدوارم که خداوند به آنها توفیق خدمت بیشتر عنایت کند.